Cukrzyca należy do chorób cywilizacyjnych, tak więc częstość zachorowania na nią stale rośnie. Jest to związane ze wzrastającą długością życia, jego siedzącym trybem i nieprawidłową dietą. Szacuje się, że w chwili obecnej na świecie na cukrzycę choruje około 200 mln ludzi, z czego 2 mln w Polsce.

Osoby chore na cukrzyce są narażone na liczne powikłania choroby podstawowej, takie jak udar mózgu, choroba niedokrwienna serca, choroby tętnic obwodowych, retinopatia, nefropatia i neuropatia cukrzycowa, a także właśnie stopa cukrzycowa.

Zmiany o charakterze stopy cukrzycowej rozwija 6-10% chorych na cukrzycę.

Często pierwszymi objawami zespołu stopy cukrzycowej są mrowienia i drętwienia, wynikające ze zmian w nerwach stopy. Z czasem pojawiają się obrzęki, przebarwienia skóry i zmiany troficzne paznokci. Stopy stają się suche i podatne na urazy, powstają małe, trudno gojące się ranki, liczne odciski i modzele.

Zmiany w obrębie naczyń krwionośnych, szczególnie tych drobnych, spowodowane są zbyt wysokim stężeniem cukru (glukozy) we krwi. Podwyższony poziom glukozy wpływa niekorzystnie na wewnętrzną, delikatną warstwę tętniczek, zwaną śródbłonkiem. Uszkadza ją, powodując także sztywnienie naczyń krwionośnych oraz ich zwężenie, przez co do kończyny nie dociera dostateczna ilość krwi z tlenem i składnikami odżywczymi umożliwiającymi prawidłowe odżywienie i funkcjonowanie skóry, mięśni i kości. To z kolei sprawia, że każda, nawet drobna ranka goi się w sposób utrudniony.

Hiperglikemia wpływa także niekorzystnie na strukturę i funkcjonowanie nerwów, przez co dochodzi do upośledzonego funkcjonowania mięśni. Nie mogą się one odpowiednio kurczyć i pracować, stopniowo więc zanikają, a to doprowadza do deformacji stopy. Jej podłużne sklepienie staje się nadmiernie wydrążone, a palce ustawiają się szponowato. W warunkach fizjologicznych (prawidłowych) nerwy układu autonomicznego odpowiadają też za funkcję gruczołów potowych i łojowych, które mają za zadanie odpowiednio nawilżać i natłuszczać skórę. Brak pobudzenia tych gruczołów u chorych na cukrzycę sprawia, że stopy są suche, skóra łuszczy się, pęka i jest bardzo podatna na wszelkie, nawet najdrobniejsze, urazy. Dodatkowym zagrożeniem jest osłabienie czucia. Stopa z uszkodzonymi nerwami nie jest zdolna do odczuwania bólu, lub jego poczucie jest w znacznej mierze osłabione. Pacjenci z tego typu zmianami mogą więc nie zauważyć urazów, pęcherzy i otarć naskórka, gdyż po prostu ich nie czują.

Zmiany skórne są konsekwencją dwóch powyższych czynników (zaburzeń ukrwienia i unerwienia). Stopy są suche, pękają, łatwo tworzą się na nich ranki i owrzodzenia. Bardzo często pojawiają się brunatne i sine przebarwienia, związane z odkładaniem się barwników przenikających przez uszkodzone ściany naczyń krwionośnych. Zmiany rozpoczynają się od palców, a następnie obejmują całą stopę na kształt skarpetek. Także przydatki skóry (włosy i paznokcie) podlegają zmianom niedokrwienno-neuropatycznym. Ze względu na zaburzone dostarczanie składników odżywczych do kończyny, włosy stopniowo zanikają, a paznokcie ulegają zniekształceniu, stają się nierówne, przebarwione, mają tendencje do wrastania w otaczające tkanki.

W zależności od tego czy przeważają zmiany związane z degeneracją nerwów czy naczyń, wyróżnić można stopę cukrzycową niedokrwienną lub neuropatyczną. Jeśli oba procesy, tj. uszkodzenie nerwów i naczyń postępują równolegle, mówimy o stopie niedokrwienno-neuropatycznej.

Stopy cukrzycowe są dużo bardziej podatne na infekcje. Dzieje się tak z kilku powodów. Po pierwsze, zniesione czucie sprawia, że chorzy zauważają otarcia i zranienia naskórka znacznie później (lub wcale), albo też bagatelizują je, ponieważ nie dają one dolegliwości bólowych. Osłabiona jest też naturalna reakcja, pojawiająca się w momencie urazu, tj. tendencja do odciążania chorej kończyny i przenoszenia ciężaru ciała na zdrową nogę. Chorzy ze stopą cukrzycową nie czują takiej potrzeby, co naraża zranioną stopę na dalsze uszkodzenia. Ponadto, zaburzenia ukrwienia uniemożliwiają prawidłowe gojenie rany. Należy także dodać, iż glukoza, której stężenie we krwi diabetyków jest zwiększone, jest doskonałą pożywką dla patogenów, szczególnie zaś dla grzybów, a więc sprzyja rozwojowi tego typu zakażeń.

Powszechne jest też powstawanie owrzodzeń, które najczęściej formują się w miejscach największego nacisku stopy na podłoże, a więc na opuszce stopy i pod dużym palcem. Niewłaściwie lub nieskutecznie leczone, mogą doprowadzić do nieodwracalnych zmian penetrujących nawet do kości i do konieczności amputacji.

Kliniczne stadia zaawansowania rozwoju stopy cukrzycowej

0 = zagrożenie wystąpienia zespołu stopy cukrzycowej
1 = powierzchowne owrzodzenie
2 = owrzodzenie głębokie, drążące do mięśni i stawów
3 = dalsze pogłębienie owrzodzenia, zapalenie kości i szpiku kostnego
4 = miejscowa zgorzel palców
5 = zgorzel stopy i posocznica

Osoby z cukrzycą są narażone na amputacje 25 razy bardziej niż reszta populacji. Rocznie przeprowadza się około 20 amputacji na 100 tysięcy mieszkańców, z czego około 60% dotyczy osób ze stopą cukrzycową. W 85% przypadków amputacja poprzedzona jest owrzodzeniem, a ponad 75% amputacji można by zapobiec, stosując właściwą profilaktykę i leczenie. Choć amputacja jest ostatecznością i niejednokrotnie tragedią dla chorego, należy pamiętać, iż – wykonana w odpowiednim czasie – niejednokrotnie nie tylko ratuje życie, ale może też umożliwić powrót do normalnego funkcjonowania w społeczeństwie. Czasem wystarczy tylko usunięcie martwych tkanek z obszaru owrzodzenia, co ma na celu zapobieżenie rozwojowi zakażenia, które mogłoby doprowadzić nawet do posocznicy, sepsy i w konsekwencji – do zgonu. W innych wypadkach może zaistnieć konieczność amputacji całej stopy, a nawet nogi na poziomie uda. Dlatego też ważne jest, aby profilaktyka i leczenie stopy cukrzycowej były prowadzone konsekwentnie i systematycznie.

Wystąpieniu tego rodzaju powikłań można skutecznie zapobiegać. Warunkiem jest przestrzeganie leczenia i właściwa, systematyczna pielęgnacja stóp. Znaczenie priorytetowe ma dobra kontrola glikemii, czyli poziomu cukru we krwi. Ważne jest, aby stężenie glukozy na czczo nie przekraczało 110 mg/dl, a po posiłku – 140mg/dl. Najlepszym wskaźnikiem dobrej kontroli cukrzycy jest poziom hemoglobiny glikolowanej, HbA1c, której stężenie nie powinno przekraczać 6,1%.

Ponadto należy dbać o prawidłowy poziom cholesterolu, gdyż jego podniesione stężenie także przyczynia się do uszkodzenia naczyń i zaburzeń w przepływie krwi. Konieczne jest także całkowite zaprzestanie palenia tytoniu (palenie uszkadza śródbłonek naczyniowy i przyspiesza twardnienie ścian naczyń krwionośnych).

Ważne jest również leczenie nadciśnienia tętniczego, którego wartości u osób z cukrzycą nie powinny być wyższe niż 110/70 mmHg.

Kluczowe znaczenie ma także odpowiednia higiena.

• codziennie zmieniać skarpetki lub rajstopy
• nosić tylko bawełniane lub wełniane skarpetki, które zapewniają właściwą wentylację
• codziennie starannie myć stopy w letniej wodzie (woda nie powinna być ciepła ani gorąca, bo ze względu na osłabione odczuwanie temperatury łatwo mogłoby wówczas dojść do poparzenia)
• po każdej kąpieli dokładnie suszyć stopy, szczególnie zaś przestrzenie między palcami, gdyż wilgoć sprzyja rozwojowi zakażeń
• po każdej kąpieli nawilżać stopy delikatnym kremem ( z pominięciem przestrzeni między palcami), aby zastąpić naturalny film ochronny skóry, którego produkcja jest upośledzona
• codzienne oglądać stopy (samodzielnie lub – gdy jest to niemożliwe – za pomocą lusterka lub innej osoby) pod kątem ewentualnych zranień i infekcji
• każdą zmianę, nawet jeśli nie sprawia dolegliwości, niezwłocznie zgłosić lekarzowi
• przynajmniej raz na 3 miesiące pokazywać stopy swojemu lekarzowi, który dokładnie oceni ich stan i zaplanuje dalsze leczenie
• w razie pojawienia się jakiejkolwiek zmiany, unikać stawania na chorej stopie, dużo wypoczywać w pozycji leżącej i poruszać się za pomocą kul lub wózka inwalidzkiego; ewentualnie stosować odpowiednio dobrane przez ortopedę odciążające wkładki do butów
• codziennie się gimnastykować i wykonywać ćwiczenia nóg zalecone przez lekarza
• nosić wygodne, wykonane z naturalnych tworzyw, obuwie
• dobierać buty w porze wieczornej, kiedy stopa jest nieco obrzmiała, ewentualnie korzystając z tekturowego obrysu własnej stopy, który powinien mieścić się w bucie
• unikać obuwia na obcasie i ze szpiczastymi noskami
• przed każdym założeniem butów, sprawdzać ręką, czy wewnątrz nie ma jakiś przedmiotów lub nierówności, mogących doprowadzić do urazu
• unikać drażniących kremów i preparatów do usuwania odcisków i nagniotków
• paznokcie obcinać ostrożnie, w linii prostej
• nigdy nie wycinać skórek
• nigdy samodzielnie nie przekłuwać pęcherzy; zawsze zwrócić się w takim wypadku do lekarza
• unikać rozgrzewania stóp poprzez moczenie ich w gorącej wodzie, korzystanie z termoforu i kocy elektrycznych (jeśli stopy są zmarznięte, najlepiej założyć grube wełniane skarpetki)
• nie opierać stóp o grzejniki czy piecyki
• regularnie przyjmować leki przeciwcukrzycowe i insulinę, jeśli istnieje taka konieczność
• w razie powstania owrzodzeń, ściśle przestrzegać wskazań lekarza odnośnie stosowania antybiotyków i zmiany opatrunków.